Հիմնական նյութ

Համակարգիչներ և համացանցը

Դասընթաց․ (Համակարգիչներ և համացանցը) > Բաժին 1

Դաս 6: Թվային հեղինակային իրավունք և արտոնագրեր

Հեղինակային իրավունք, DRM(digital rights management, թվային իրավունքների կառավարում) և DMCA(Digital Millennium Copyright Act, Թվային հազարամյակի հեղինակային իրավունքի մասին օրենք)
Creative commons (ստեղծագործական ընդհանրություններ) և բաց աղբյուրներ
Թվային հեղինակային իրավունք և արտոնագրեր

Հեղինակային իրավունք, DRM(digital rights management, թվային իրավունքների կառավարում) և DMCA(Digital Millennium Copyright Act, Թվային հազարամյակի հեղինակային իրավունքի մասին օրենք)

Համացանցը լի է ստեղծագործական աշխատանքներով՝ երգեր, ստեղծագործություններ, գրքեր, շապիկների դիզայն, տեսահոլովակներ և այլն: Համացանցը հեշտացնում է այդ ստեղծագործական աշխատանքները վայելելը և կիսվելը, բայց դա չի նշանակում, որ դա միշտ օրինական է:

Ստեղծագործական աշխատանքների մեծ մասը պաշտպանված է հեղինակային իրավունքով, ինչը նշանակում է, որ դրանք հեղինակի մտավոր սեփականությունն են: Հեղինակային իրավունքը հեղինակին տալիս է օրինական իրավունքներ՝ որոշելու, թե արդյոք իր աշխատանքը կարելի է պատճենել և ինչ պայմաններում։

Եկեք ուսումնասիրենք հեղինակային իրավունքի մասին օրենքները, արդար օգտագործման պնդումը և այն ուղիները, որոնց հեղինակային իրավունքի մասին օրենքները հարմարվել են թվային դարաշրջանում:

Հեղինակային իրավունքի մասին օրենքներ

Հեղինակային իրավունքի մասին առաջին օրենքը ստեղծվել է Անգլիայում 1700-ականներին՝ տպագրության գյուտի և գրքերի չկարգավորված պատճենման պատճառով: Այդ ժամանակից ի վեր, երկրների մեծ մասը ներմուծել է հեղինակային իրավունքի մասին օրենքը, և 177 երկրներ (ներառյալ Հայաստանի Հանրապետությունը) համաձայնել են Բեռնի կոնվենցիային, որը սահմաններից դուրս հեղինակային իրավունքի մասին միջազգային համաձայնագիր է։

Այն երկրներում, որոնք աջակցում են Բեռնի կոնվենցիային, ստեղծագործությունը պաշտպանված է հեղինակային իրավունքով, հենց որ այն «ամրագրվում է շոշափելի միջավայրում» (օրինակ՝ գրվում է ֆիզիկական կամ թվային միջավայրում): Պարտադիր չէ, որ հեղինակները պաշտոնապես գրանցեն իրենց աշխատանքը, սակայն նրանք կարող են ընտրել գրանցումը, որպեսզի կարողանան հեղինակային իրավունքը պաշտպանել դատարանում:

Հեղինակները, սակայն, չունեն բացառիկ իրավունքներ իրենց գաղափարների նկատմամբ. միայն գաղափարների արտահայտման ձևի նկատմամբ իրավունքներ:

Ի՞նչ իրավունքներ է դա տալիս հեղինակին: Միացյալ Նահանգներում սրանք բացառիկ իրավունքներից մի քանիսն են՝

Իրենց աշխատանքը վերարտադրելու իրավունք
Լրացնող ստեղծագործություններ ստեղծելու իրավունք
Վաճառքի կամ վարձակալության միջոցով պատճենները տարածելու իրավունք
Վիզուալ ստեղծագործությունները հրապարակայնորեն ցուցադրելու իրավունք
Թվային հաղորդման միջոցով աուդիո ստեղծագործությունները հրապարակայնորեն կատարելու իրավունք

Այնուամենայնիվ, հեղինակային իրավունքները հավերժ չեն: Բեռնի կոնվենցիան սահմանում է հեղինակի մահից հետո նվազագույնը 50 տարի, սակայն Միացյալ Նահանգները շատ դեպքերում երկարացրել է այն մինչև 70 տարի:

Հեղինակային իրավունքի ժամկետը լրանալուն պես ստեղծագործական աշխատանքները մտնում են հանրային տիրույթ և կարող են օգտագործվել և հարմարեցվել բոլորի կողմից՝ առանց սահմանափակումների: 19-րդ դարի շատ հայտնի գրքեր այժմ հանրային տիրույթում են, ինչպիսիք են Բրեմ Սթոքերի «Դրակուլան» և Ջեյն Օսթինի «Հպարտություն և նախապաշարմունքը»:

Արդար օգտագործում

Հեղինակային իրավունքը բավականին սահմանափակող է թվում, սակայն մենք ամեն օր բախվում ենք հեղինակային իրավունքով պաշտպանված ստեղծագործությունների օգտագործմանը.

Ալբոմի վերանայում ամսագրում, որը մեջբերում է երգի բառերը
Դասարանային առաջադրանք, որը ներառում է պարբերություններ դասագրքից
Որոնման արդյունքներ, որոնք ներառում են կայքի պատկերների մանրապատկերները

Սրանք հեղինակային իրավունքի խախտումնե՞ր են: Միգուցե, բայց գոնե Միացյալ Նահանգներում դրանք կարող են օրինական լինել՝ համաձայն արդար օգտագործման պնդման: Արդար օգտագործումը թույլ է տալիս հեղինակային իրավունքով պաշտպանված նյութերի սահմանափակ օգտագործումը այնպիսի նպատակների համար, ինչպիսիք են քննադատությունը, մեկնաբանությունը, լուրերի հաղորդումը, ուսուցումը կամ հետազոտությունը:

Ի վերջո, միայն դատավորը կարող է որոշել, թե արդյոք որոշակի օգտագործումը արդար օգտագործում է, և դատավորը կքննարկի չորս գործոն․

Ո՞րն է օգտագործման նպատակը և բնույթը (օրինակ՝ կրթական, թե ժամանցի, շահույթ չհետապնդող, թե շահույթի, փոփախվող, թե կրկնվող)
Ո՞րն է հեղինակային իրավունքով պաշտպանված աշխատանքի բնույթը (օրինակ՝ փաստացի, թե հորինված)
Հեղինակային իրավունքով պաշտպանված աշխատանքը որքանո՞վ է օգտագործվում, և որքանո՞վ է նշանակալի հեղինակային իրավունքով պաշտպանված աշխատանքի այդ մասը:
Ո՞րն է հեղինակային իրավունքով պաշտպանված ստեղծագործության արժեքը և օգտագործման ազդեցությունը հնարավոր շուկայի վրա:

Եթե ոչ առևտրային կրթական վեբկայքը հոդվածում օգտագործում է պատմության գրքից պարբերություն, ապա այն հավանաբար կհամարվի արդար օգտագործում: Եթե կոմերցիոն ժամանցային վեբկայքը հեռարձակում է մի ամբողջ պատմական դրաման կինոստուդիայից, ապա դա գրեթե անկասկած ոչ արդար օգտագործում է:

Արդար օգտագործման հարցը միշտ չէ, որ ունի հստակ պատասխան, ուստի դատական գործերը օգնում են ընդլայնել և հստակեցնել չորս գործոնները, մասնավորապես, թե ինչ է նշանակում օգտագործման համար «փոխակերպող» լինելը: Դուք կարող եք պատկերացում կազմել, թե ինչն են դատարանները համարում արդարացի՝ ուսումնասիրելով [այս անցյալ դատական գործերը] (https://fairuse.stanford.edu/overview/fair-use/cases/):

🤔 Արդար օգտագործման ի՞նչ օրինակների եք հանդիպել։ Արդյո՞ք հեղինակային իրավունքով պաշտպանված նյութերի ձեր սեփական օգտագործումը համապատասխանում է արդար օգտագործման չափանիշներին: Որքանո՞վ է հեղինակի նկատմամբ «արդար» ստեղծագործության արդար օգտագործումը

[Քննարկում]

Հեղինակային իրավունքը թվային դարաշրջանում

Դեռևս տպագրության ժամանակներում քչերն ունեին աշխատանքը հեշտությամբ վերարտադրելու ունակություն, ուստի հեղինակային իրավունքի հետ կապված մտահոգությունները սովորական չէին: Բայց թվային դարաշրջանում բոլորս կարող ենք վերարտադրել աշխատանքը: Իրականում, այժմ այնքան հեշտ է խախտել հեղինակային իրավունքը, որ շատերը խախտում են հեղինակային իրավունքը՝ նույնիսկ չհասկանալով, պարզապես ֆայլ ներբեռնելով, ինչ-որ տեքստ կցելով կամ զվարճալի պատկեր տարածելով սոցիալական ցանցերում:

Թվային ֆայլերի տարածման (share) աճը

1990-ականներին ի հայտ եկան ֆայլերի փոխանակման ցանցեր, որոնք շատ հեշտ դարձրեցին ֆայլերի ներբեռնումը: Հատկապես հայտնի էր այս ցանցերից մեկը, որը կոչվում է Napster. նրա բուռն զարգացման շրժանում որոշ քոլեջներ գնահատում էին, որ իրենց ինտերնետ թողունակության 60%-ը օգտագործվում էր Napster-ի կողմից MP3 ֆայլեր ներբեռնելու համար: Այդ MP3 ֆայլերից շատերը հեղինակային իրավունքով պաշտպանված երաժշտության թվային ձայնագրություններ էին։ Համացանցի օգտատերերը ուրախ էին, որ վերջապես իրենց սիրելի հարյուրավոր երգերն անվճար լսելու հնարավորություն ունեն:

Napster UI-ի (user interface, օգտագործողի ինթերֆեյս) սքրինշոթը: Պատկերի աղբյուրը՝ Njahnke, Wikipedia

Այնուամենայնիվ, ձայնագրող արտիստները հայտնաբերեցին Napster-ում շրջանառվող իրենց երգերը, և նրանք ոչ բոլորն էին ոգևորված դրանից: 2001թ.-ին Napster-ին անսպասելիորեն բախվեցին երեք դատական հայցեր՝ հեղինակային իրավունքի խախտում թույլ տալու համար․ մեկը Metallica-ի ծանր մետալ խմբից, մեկը ռեփեր Dr. Dre-ից և մեկը երաժշտական արդյունաբերության լավագույն ձայնագրման ընկերություններից:

^{1, 2, 3}

Այդ գործերի արդյունքում Napster-ը որոնման արդյունքներից փորձեց հեռացնել հայցվորի՝ հեղինակային իրավունքով պաշտպանված երգերը՝ օգտագործելով թվային մատնահետքերի ալգորիթմները:

^{4}

Երբ դատավորը որոշեց, որ այն բավարար չափով չի հեռացնում դրանք, Napster-ն ի վերջո փակվեց և սնանկության հայց ներկայացրեց:

^{5}

Թվային երաժշտության նոր դարաշրջան

Napster-ի վերելքի և անկման շնորհիվ ձեռներեցները հասկացան, որ մարդիկ ցանկանում են առցանց երաժշտություն լսելու հեշտ ճանապարհ և այդ ժամանակվանից փորձարկել են օրինական ուղիներ՝ դա իրականացնելու համար:

Օրինակ, Spotify և Pandora ընկերություններն առաջարկում են ամսական բաժանորդագրության ծառայություններ թողարկվող երգերի համար, մինչդեռ Amazon-ը և Apple-ը ցածր գներ են գանձում մեկ երգ գնելու համար: Ընդհանրապես, այդ ընկերությունները վճարում են հոնորարներ երգերի հեղինակային իրավունքի սեփականատերերին և երգեր են առաջարկում միայն հեղինակային իրավունքի սեփականատիրոջ թույլտվությամբ:

Թվային իրավունքների կառավարում (Digital rights management, DRM)

Նույնիսկ երբ ընկերությունը հաճախորդներին տալիս է հեղինակային իրավունքով պաշտպանված ստեղծագործության օրինական ներբեռնման հեշտ ճանապարհ, այնուամենայնիվ, հեղինակային իրավունքի հետագա խախտումների վտանգ կա: Իսկ եթե մեկ հաճախորդ որոշի այն անվճար կիսել հազարավոր ուրիշների հե՞տ: Հազարավոր մարդիկ երջանիկ կլինեն, բայց հեղինակային իրավունքի սեփականատերը որևէ եկամուտ չի ստանա աշխատանքից:

Ահա թե ինչու հեղինակային իրավունքի որոշ սեփականատերեր թվային իրավունքների կառավարման (DRM, digital rights management) երկրպագու են. գործիքներ, որոնք սահմանափակում են, թե որտեղ և ինչպես օգտագործողը կարող է կիրառել հեղինակային իրավունքով պաշտպանված աշխատանքները:

Օրինակ՝ հայտնի երաժշտության թողարկման Spotify ծառայությունը հեռարձակվող երգերին ավելացնում է DRM, ինչը թույլ չի տալիս նրանց բաժանորդներին լսել երգերը, բացառությամբ Spotify հավելվածներից: DRM-ը խճճում է աուդիո տվյալները այնպես, որ միայն Spotify նվագարկիչն է հասկանում, թե ինչպես կարելի է այն վերադարձնել նախկին վիճակի: Սեղանի MP3 նվագարկիչը կշփոթվի աուդիո տվյալներից և չի իմանա, թե ինչպես այն նվագարկել:

Այնուամենայնիվ, համակարգչային ծրագրավորողներին դուր են գալիս մարտահրավերը, և նրանք գտել են DRM-ի շատ ձևերը շրջանցելու ուղիներ: Եթե օգտատերը իսկապես ցանկանում է հասանելիություն ունենալ առանց DRM տվյալների, նա կարող է գտնել ձեռնարկներ և գործիքներ DRM-ը շրջանցելու համար: Այսպիսով, եթե դա այդպես է, ի՞նչն է խանգարում օգտվողներին շրջանցել DRM-ը:

Թվային հազարամյակի հեղինակային իրավունքի մասին օրենք

1998 թվականին Միացյալ Նահանգներն ընդունեց Թվային հազարամյակի հեղինակային իրավունքի մասին օրենքը (DMCA, Digital Millennium Copyright Act ), որը քրեականացնում է տեխնոլոգիայի արտադրությունն ու տարածումը, որը փորձում է շրջանցել DRM-ը:

Օգտագործելով DMCA-ը՝ հեղինակային իրավունքի սեփականատերը կարող է հեռացման ծանուցումներ ուղարկել ծառայություններին կամ անհատներին, որոնք տարածում են իրենց՝ հեղինակային իրավունքով պաշտպանված աշխատանքները, և եթե ենթադրենք, որ նրանց հեղինակային իրավունքը իսկապես խախտվել է, ծառայությունը կամ անհատը պետք է կատարի հեռացման հայտը, հակառակ դեպքում կենթարկվի իրավական պատասխանատվության:

Google-ը ստացել է ավելի քան 4 միլիարդ DMCA-ի հեռացման հարցումներ հեղինակային իրավունքի սեփականատերերից, որոնք հայտնաբերել են, որ իրենց աշխատանքները չթույլատրված ձևով են հայտնվում որոնման արդյունքներում:

Ահա հեռացման մեկ հայտ RIAA-ից P!nk-ի երգի համար․ իրենց պիտակներով ներկայացված ձայնագրող կատարող՝

Միայն RIAA-ն ամեն օր Google-ին հեռացման հազարավոր հարցումներ է ուղարկում, ինչպես կարող եք տեսնել այս գծապատկերում:

Մտահոգություններ և քննադատություններ

DMCA-ի հիմնական քննադատությունը հեռացման ծանուցումների չարաշահումն է: 2016 թվականի ուսումնասիրության մեջ, հետազոտողները գնահատեցին DMCA-ի հեռացման հարցումների պատահական նմուշներ Google Image Search-ում և պարզեցին, որ մոտ 36%-ը կասկածելի վավերականություն ունեն։ Ինչպես ցույց է տալիս ստորև բերված գծապատկերը, այդ անվավեր հարցումների գրեթե կեսը իրականում հեղինակային իրավունքի հետ կապված բողոքներ չէին, և մոտ մեկ երրորդը այնպիսի իրավիճակներ էին, որոնք, հավանաբար, նման էին արդար օգտագործման։

Հաշվի առնելով DMCA-ի անվավեր հարցումների մեծ մասնաբաժինը՝ բովանդակություն սպասարկող ծառայություններից շատերն օգտագործում են ավտոմատացված ալգորիթմների և մարդկային վերանայման համադրություն՝ որոշելու, թե որ ծանուցումները վավեր են: Այնուամենայնիվ, ծառայությունները դեռ սխալներ են թույլ տալիս և պատահաբար ջնջում են օրինական բովանդակությունը: Թեև գիտակցաբար կեղծ ծանուցումներ ներկայացնելու համար կան հետևանքներ, որոշ ընկերություններ և անհատներ օգտագործել են հեռացման մասին ծանուցումները գրաքննության կամ մրցակցությունը խեղդելու համար:

DRM-ի և DMCA-ի վերաբերյալ մեկ այլ մեծ մտահոգությունը տեսողության խնդիրներ ունեցող օգտատերերի վրա ազդեցությունն է, ովքեր պետք է օգտագործեն օժանդակ տեխնոլոգիաներ, ինչպիսիք են թվային մեդիաn ընկալելու համար էկրանի ընթերցման սարքերն են (screen readers)։

Եթե էլեկտրոնային գիրքը պաշտպանված է DRM-ով, էկրանի ընթերցիչը կարող է չկարողանալ ամբողջությամբ կարդալ այն: Սա նշանակում է, որ տեսողության խնդիրներ ունեցող օգտվողը կամ ամբողջությամբ կտրված է տեղեկատվությունից, կամ նա պետք է օգտագործի DRM-ի շրջանցման տեխնոլոգիա և վտանգի ենթարկի DMCA-ն: Դրանցից ոչ մեկը լավ իրավիճակ չէ, ուստի կան շարժումներ DRM-ից հեռանալու և հասանելիության տեխնոլոգիաները DMCA-ի հակաշրջանցման դրույթներից ազատելու համար:

[Հղումներ]

🙋🏽🙋🏻‍♀️🙋🏿‍♂️Ունե՞ք հարցեր այս թեմայի վերաբերյալ: Մենք կցանկանայինք պատասխանել, պարզապես հարցրեք ստորև ներկայացված հարցերի տարածքում:

[Որտե՞ղ է այն։]

Ուզո՞ւմ ես միանալ խոսակցությանը։

Մուտք գործել

Դասակարգել ըստ

Առայժմ հրապարակումներ չկան։

Անգլերեն հասկանո՞ւմ ես: Սեղմիր այստեղ և ավելի շատ քննարկումներ կգտնես «Քան» ակադեմիայի անգլերեն կայքում: