Վտանգված մշակութային ժառանգություն. Սիրիա

Աշխարհի որոշ հնագույն ու մշակութայնորեն հարուստ քաղաքների և հնագիտական վայրերի բնօրրան Սիրիան ներկայումս ոչնչացման եզրին է: Սիրիայի այն բոլոր վայրերում, որոնք գտնվում են ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգության ցանկում, արձանագրվել են վնասներ, և սա դեռ սկիզբն է: Ոչ միայն ուղիղ գնդակոծություններն ու ռազմական օկուպացիան են հիմնական խնդիրները, այլ նաև անկարգություններից բխող լայն տարածում ստացած գողությունները, ինչպես նաև պատկերամարտության դեպքերը, որոնց ականատես եղանք վերջերս:

Նոր ստացված արբանյակային պատկերներից կարելի է եզրակացնել, որ երկարատև այս կոնֆլիկտի արդյունքում սիրիական անթիվ-անհամար պատմական հուշարձաններ ոչնչացվել են, վնասվել կամ պարզապես թալանվել:

ՄԱԿ-ի Ուսումնասիրությունների ու հետազոտությունների ինստիտուտը (UNITAR) հայտնաբերել է, որ պատմական հուշարձաններից 24-ն ամբողջովին ոչնչացվել են, 189-ը՝ խիստ կամ մասամբ վնասվել, իսկ մնացած 77-ը նույնպես հավանաբար վնասված վիճակում են:

Հաճախ տեղեկություններ ենք ստանում այն մասին, թե ինչպես են զինված խմբավորումները գրոհել հինավուրց ցիտադելները և շարունակում են վնասել դրանք: Արձանագրվել են նաև թալանի բազմաթիվ դեպքեր ողջ երկրով մեկ, հատկապես Պալմիրայում: Սիրիայի ներկայիս վիճակն ընդգծում է մշակութային ժառանգության ծանր դրությունն այն երկրներում, որոնք պատերազմի մեջ են կամ քաղաքական առումով անկայուն վիճակում են:

Մերձարևելյան հնագիտությունըն, անկասկած, աշխարհում ամենազարգացածներից է: Երկար պատմություն ունեցող հետազոտական ավանդույթները դարձրել ես այս շրջանը կարևոր, ինչի արդյունքում մշակվել ու զարգացվել են տարբեր հնագիտական ու պահպանման պրոյեկտներ, որոնց իրագործումը հնարավոր է դարձել տեղի և միջազգային թիմերի համագործակցության շնորհիվ: Սիրիայում գրեթե յուրաքանչյուր հնագիտական շրջան ներկայացված է հնագիտական վայրերի իր շարքով (2010 թ. գրանցվել են ավելի քան 6,000), որոնցից յուրաքանչյուրն իր ուրույն ներդրումն ունի անցյալը հասկանալու գործում: Հնագետները Ում էլ Տլելում, Հուրեյրայում, Համուքարում, Էբլայում, Պալմիրայում ու Դամասկոսում ապացույցներ են գտել, որոնք մատնանշում են վաղ պալեոլիթում այդ վայրերում զարգացած գյուղատնտեսության, ոռոգման ցանցերի, քաղաքագրության (ուրբանիզմ) և գրավոր խոսքի մասին: Ներկայումս երկրում կա ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգություն համարվող վեց օբյեկտ, որոնց շարքում են Դամասկոսը (1979), Պալմիրան (1980), պատմական Բոսրան (1980), Հալեպը (1986), Սալահ ալ-Դինի բերդը (2006) և Հյուսիսային Սիրիայի պատմական գյուղերը (2011):

Ինչպես նշում է Բրյուս Թրիգերն իր 2006 թ. հրատարակված Հնագիտական մտքի պատմությունը գրքում, արաբական ու մուսուլմանական երկրներից շատերն իրենց մշակութային ժառանգությունը պահպանելու համար ստեղծել են բարդ բյուրոկրատական համակարգեր: Սիրիայում օրենսդրորեն ամրագրված են հնություններին վերաբերող սեփականության ու փոխհատուցման դրույթները, ինչպես նաև այն հատկանիշները, համաձայն որոնց առարկան համարվում է «հնություն» (այն է՝ իրերը, որոնք արտադրվել են, գրվել կամ նկարվել են ավելի քան 200 տարի առաջ, ինչպես նաև այն բոլոր նմուշները, որոնք չեն համապատասխանում այս հատկանիշներին, բայց կարևոր պատմական կարգավիճակ ունեն): Այդ առարկաները չեն կարող դառնալ անձանց սեփականությունը և համարվում են պետության անօտարելի սեփականությունը: Հնությունների ու թանգարանների գլխավոր տնօրինությունը (DGAM) պաշտոնապես կառույց է տրամադրել այս նյութերի պահպանման և ուսումնասիրության համար: Սակայն կան որոշ խնդիրներ, որոնք բնորոշ են այս տեսակի կառույցին: Շրջանի թանգարաններից մի քանիսում անվտանգության համակարգի բացակայությունը, սահմանափակ պաշարները և հավաքածուների անբավարար փաստաթղթավորումը հանգեցնում են անկայուն իրավիճակների, որոնք վտանգի են ենթարկում այս երկրների մշակութային ժառանգությունը (ինչպես պատահեց Լիբանանում 1978 և 1982 թթ. կամ Սիրիայի Համա քաղաքում 1982 թ.):

Որոշ ասոցիացիաներ ու կազմակերպություններ (տես Appel à la préservation des musées syriens adressé aux institutions internationales et à la communauté internationale) հետևել են, թե որքան վնաս է հասցվում մշակութային ժառանգությանը խռովությունների առաջին իսկ օրվանից: Նրանք բոլորը միաձայն նշում են, որ պետք չէ թերագնահատել այն սպառնալիքը, որի մեջ այսօր հայտնվել է Սիրիայի մշակութային ժառանգությունը: «Patrimoine Syrien en Danger» (PAS) կազմակերպությունը 07,07,2011 թ. Ադել Սաֆարի անունից նամակներ է ուղղում տարբեր նախարարությունների: Նամակում նա նշում է, որ երկրի պատմական ժառանգությունը ենթարկվում է թալանի հատուկ մասնագիտացված ու լավ վարժեցված խմբերի կողմից, որոնց թիրախը հնագույն փաստաթղթերն ու արվեստի նմուշներն են:

Վերջերս Պատերազմի ուսումնասիրման ինստիտուտը հրապարակել է պարբերական զեկույցներ Սիրիայում ռազմական գործողությունների վերաբերյալ: Լայնամասշտաբ կոնֆլիկտը, որը շարունակում է երկիրն անկայունության մեջ պահել, վտանգի տակ է դրել դրա մշակութային ժառանգության ամենաարժեքավոր վայրերը:

Հասցված վնասը կարելի է բաժանել մի քանի տարբեր խմբի՝ ըստ վատթարացման աստիճանի: Ցանկը գլխավորում է Դումայեր տաճարին նկարված հասարակ գրաֆիտին և ավարտվում է Քալաաթ ալ Մադիկի ոչնչացմամբ: Դուրհամի համալսարանից Էմմա Քանլայֆի զեկույցը, որը լույս էր տեսել 2012 թ. մայիսի 16-ին, թվարկում է այն հիմնական ավերածությունները, որոնք հայտնի են մեզ: Բացի զեկույցից, շատ աղբյուրներ, որոնք հասանելի են մեզ, տեղադրված են Patrimoine archéologique Syrien en danger Facebook-յան խմբում, որտեղ սիրիացիները հոդվածներ են տեղադրում, և Youtube-յան տեսահոլովակներով, թե ինչպես են ոչնչացվում պատմական հուշարձանները: Տեսանյութերի մի մասը տարածվել են սոցցանցերում, իսկ մնացածը կարելի է դիտել այստեղ: Տեղեկության մի մասն ուղղակիորեն հաստատվել է սիրիական անկախ աղբյուրների կողմից:

Այս դասին են պատկանում ապօրինի պեղումները, ինչպես նաև հնությունների թալանը, իսկ ավելի ընդհանուր՝ ցանկացած վնաս, որը հասցվել է մշակութային ժառանգությանը կոմերցիոն նպատակներով: Ադել Սաֆարի նամակից հետո որոշ պետական մարմիններ ձեռնամուխ են լինում Դառաայից, Ալպեից, Ալ-Կունեյտրայից, Համայից և Հոմսից թանգարանային հավաքածուները Դամասկոս և անհայտ ուղղություններով տեղափոխելուն: Այս իրավիճակում հավաքածուների սահմանափակ փաստաթղթավորման ու գույքագրման վտանգը զգալի է դառնում:

Ամենահայտնին, որ արձանագրվել է կոնֆլիկտի սրումից ի վեր, Համայի թանգարանի դեպքն է, որի ժամանակ, այլ արտիֆակտներից բացի, գողացվել էր արամեական ոսկե արձանիկ: Ինտերպոլը հրահանգել էր զգոն լինել և գողացված արձանիկը 2011 թ. դեկտեմբերից դրվել է ամենաշատ որոնվածների ցանկում:

Նույն Համայի շրջանում արձանագրվել էր, որ Շայզարի ցիտադելը նույնպես թալանել են:

Կրակ դե Շեվալյեյում Բասաամ Ջամուսը՝ DGAM տնօրենը, խոսում է զինված խմբերի մասին, որոնք թափանցել են ամրոցն ու ապօրինի պեղումներ կատարել: Նմանատիպ ապօրինի գործողություններ արձանագրվել են նաև Դարյայում, Համայում և Հոմսում:

PAS-ը նաև հայտնում է Հոմսի թանգարանի որոշ նմուշների հափշտակման մասին:

Պարոն Մարվան Հասանը՝ Հնությունների տնօրենը, նշում է Տարտուսում ավելի քան 1,300 առարկաների առգրավման և մաքսանենգների կողմից երկրից դուրս բերելու մասին:

Թել Համուկարում՝ Խաբուր Բասինում, որոշ մարդիկ ականատես են եղել ապօրինի պեղումների ու թալանի դեպքերի: PAS-ի կողմից նույնիսկ զեկույց է կազմվել, թե ինչպես են այդտեղ տուն կառուցել: Նմանատիպ դեպքեր արձանագրվել են նաև Թել Աշարիում, Թել Աֆիսում, Խան Շիխունում և Թել Աչարնեում:

Աֆամյա հնագիտական վայրից (Համա քաղաքի մոտ) գողացվել են որոշ խճանկարներ:

Պալմիրայում, բացի տանկերի առկայությունից, թալանի ու Դիոկլիտյան ճամբարի, Բելի տաճարի ավերածությունների ապացույցներ են հայտնաբերվել: 2015թ. մայիսին ԴԱԻՇ-ը գրավում է Պալմիրա պատմական քաղաքը:

Աֆամեայում անհետացել են մեկ խճանկար և քաղաքի կենտրոնում գտնվող Դեկումանուսի սյունը:

Վերջապես՝ պետք չէ մոռանալ այն վտանգը, որ առաջանում է իշխանական վերահսկողության բացակայության պատճառով այն թանգարաններին կից մի քանի շրջաններում, ինչպիսիք են Մաարաթ ալ-Նումանը, Էբլա-Թել Մարդիխը, Ջաբեր ամրոցը և Դեր Զորը:

Այս կատեգորիան ընդգրկում է այն վնասը, որ հասցվել է Սիրիայի սեփականությանը հնագիտական շրջանների ռազմական կամ քաղաքացիական օկուպացիայի և հուշարձանների գնդակոծության արդյունքում:

Բազմաթիվ կրոնական շինություններ վնասվել են: Դարյայի, Բոսրայի, Ինխիլի մզկիթները և Ալ-Տայիդի մզկիթը ռմբակոծության են ենթարկվել: Քաբ էլ-Ահբարի (Հոմս) և Ալ-Թեքիեի (Արիհա), ինչպես նաև Հոմսի Խալիդ իբն Ալ-Վալիդի մզկիթը մասամբ ոչնչացվել են: Հալեպում PAS-ը մատնանշում է վնասը, որ հասցվել է շեյխ Դահուր ալ-Մուհամեդի գերեզմանին ու Աբու Դեր ալ-Գեֆարիի մզկիթին: Որոշ քրիստոնեական վայրեր նույնպես վնաս էին կրել: Այդ թվում՝ Սուրբ Մովսեսի Հաբիսինյան վանքը, Սեյդանյաի և Մար Էլիասի տաճարները և Հոմսում գտնվող Ումմ ալ-Զիննարի տաճարը, որոնց վրա փամփուշտների հետքեր են հայտնաբերվել: Չնայած այս ավերածությունների հարցում կրոնական գործոնը չպետք է անտեսվի, կարևոր է հաշվի առնել այս հուշարձանների ոչնչացման բոլոր պատճառները:

Ռազմական օկուպացիան նույնպես հանգեցնում է որոշ հնագիտական հուշարձանների ոչնչացմանը, որն իրականանում է գնդակոծության կամ լանդշաֆտների փոփոխության արդյունքում: Հատկապես Հոմսի հուշարձանները լրջորեն վնասվել են: Վերոնշյալ մզկիթներից բացի, Համմա Ալ-Բաշայի, Բաբ Դրեբի, Սուք ալ-Հաշիշի գմբեթները նույնպես լրջորեն վնասվել են: Համմայի էլ-Արբաեն թաղամասը կրակոցների հետևանքով մասամբ վնասվել է: Աթ Թել Շեյխ Համադը՝ ասորեստանյան տաճարը, փլուզվել է, քանի որ այն վերածվել էր մարտի դաշտի: Նույն կերպ, Աֆամեայի (ու դրա ցիտադելի), Պալմիրայի, Սալամյե-Ջմեսիսի բերդերը, Էբլա Թել Մարդիխը և Թել Ազզազը զգալիորեն վնասվել են, երբ տանկերը պահելու համար փոսեր են փորել: Նույն տեսարանին կարելի է ականատես լինել նաև Լատամնեի Աշելյան պատմական վայրում: Դրանից բացի, Հյուսիսային Սիրիայում ու հատկապես Իդլիբի շրջանում, Լայմստոն լեռնազանգվածն ու դրա «մեռած քաղաքները» նույնպես դարձել են ոչնչացման թիրախ: Մինչ օրս վնասներ են արձանագրվել նաև Քաֆր Նուբբել, Աին Լարոսե, Ալ-Բարա և Դեյր Սանբել գյուղերում:

Հնագիտական շրջանների քաղաքացիական օկուպացիան հանգեցրել է հուշարձանների հավելյալ ոչնչացմանը, հիմնականում տների կառուցման ժամանակ հնագիտական նյութերի վերաօգտագործման, ինչպես նաև ակտիվ վատթարացման արդյունքում: Վերջինիս օրինակ է ծառայում Էլ Դումայերի հռոմեական տաճարը, որի պատերին հայտնաբերվել է գրաֆիտի: Նույն խնդրի հետ բախվում են նաև Բոսրայում, որտեղ որոշ պատերի վրա դեռ մնացել են ներկերի հետքեր: Դարյա նահանգում շրջանի քաղաքացիական օկուպացիան հանգեցնում է հնագույն հուշարձանների քարերի ու նյութերի կրկնակի օգտագործմանը: Ալ-Կունեյտրայի մերձակայքում տեղական իշխանությունները թույլատրել են նոր շենքեր կառուցել պահպանվող պատմական տարածքներում: Սա վերաբերում է նաև Թերկայի, Ջաբալ Վաստանիի, Շեյխ Համադի, Սուրայի ու Շեյխ Հասանի հնագիտական վայրերին:

Սիրիայում կոնֆլիկտն ավելի քան մեկ տարի է, ինչ շարունակվում է: Առաջին իսկ ընդվզումներից հետո ի հայտ է գալիս այն վնասը, որ հասցվել էր սիրիական մշակույթին. տեղացիները, ովքեր հնագիտական հուշարձանների քարերն օգտագործում եին նոր տներ կառուցելու համար; զինվորականները, ովքեր իրենց տանկերը պահելու համար փորում էին հնագիտական տարածքները; մարտերը Հոմսում ու Համայում, որոնք հողին էին հավասարեցնում քաղաքները: Դեռ հայտնի չեն վնասի ճշգրիտ չափերը: Վերջիվերջո, սիրիական իշխանության ու DGAM-ի պարտականություն է պաշտպանել երկրի ժառանգությունը ամեն տեսակի ոչնչացումից: Որոշ ինստիտուտներ իրենց մտահոգությունն են հայտնել սիրիական իշխանությունների վարած անտեսող քաղաքականության մասին: Բամակոյում տեղի ունեցած ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի քննարկումների ժամանակ խոսվեց Սիրիայի իրավիճակի մասին և նշվեց նաև այնտեղ մասնագետների խումբ ուղարկելու հավանականության մասին:

Ինտերպոլը նույնպես անտարբեր չի մնում և կոչ է անում զգոն լինել Սիրիայից գողացված հնագույն խճանկարների հարցում, որի նպատակն է գտնել և վերադարձնել Աֆամեայից գողացված մի քանի խճանկարներ: Սա վկայում է, որ միջազգային ճնշումը Սիրիայի վրա գնալով ավելանում է, ինչը, հույս ունենք, շուտով կհանգեցնի համապատասխան ջանքերի՝ ուղղված սիրիական տոհմական վայրերի ու համամարդկային մշակութային ժառանգության պահպանմանը: