Բջիջներ․ ներածություն

Փակիր աչքերդ և պատկերացրու աղյուսե մի պատ: Ո՞րն է այդ պատի հիմնական կառուցվածքային միավորը: Իհարկե, աղյուսը: Մեր մարմինը ևս աղյուսե պատի նման կազմված է կառուցվածքային միավորներից, որոնք մեր մարմնի բջիջներն են:

Բարեբախտաբար, քո բջիջներն ավելի հետաքրքիր են, քան աղյուսները (հենց քեզ նման, անկասկած, դու շատ ավելի հետաքրքիր ես, քան աղյուսե պատը): Աղյուսները սովորաբար ուղղանկյունաձև են, և բոլորը միանման են, մինչդեռ բջիջները շատ տարբեր են՝ կլոր, քառակուսի, իլիկաձև և աստղաձև: Ի տարբերություն աղյուսների, որոնք անշարժ են մնում, բջիջների շատ տեսակներ տեղաշարժվում են մի տեղից մյուսը: Եվ եթե աղյուսը մեջտեղից կտրես, նորից աղյուս կտեսնես, բայց եթե մեջտեղից կիսես բջիջը, որը լավ հնարք է՝ հաշվի առնելով այն, թե որքան փոքր են դրանք, կտեսնես մասնագիտացված կառույցների բարդ և գեղեցիկ համակարգ, որոնք օգնում են բջջին կատարելու իր գործառույթը: Այո՛, բջիջները շինարարական հիմնաքարեր են, բայց դրանք աշխարհի ամենազարմանալի շինարարական հիմնաքարերն են:

Մեր մարմնում բջիջներն ահռելի քանակով գործառույթներ են կատարում: Օրինակ՝ էպիթելային բջիջները մաշկի մաս են կազմում և պաշտպանում են մարմնի արտաքին մակերևույթը, ինչպե նաև ծածկում են օրգանները և մարմնի խոռոչները: Ոսկրային բջիջներից են կազմված մեր ոսկրերը, որոնք ապահովում են մարմնի ամրությունը: Իմունային համակարգի բջիջները պայքարում են բակտերիաների դեմ: Արյունը և արյան բջիջները տեղափոխում են սննդանյութեր ու թթվածին ամբողջ օրգանիզմում, ինչպես նաև հեռացնում են ածխաթթու գազը օրգանիզմից: Բջջի այս բոլոր տեսակները շատ կարևոր դեր են կատարում օրգանիզմի աճի, զարգացման և ամենօրյա պահպանման գործում:

Չնայած այսպիսի բազմազանությանը, այնուամենայնիվ, բոլոր օրգանիզմների բջիջները, անգամ մարդու բազմազան բջիջները, սոխի և բակտերիայի բջիջները, որոնք ձախից դեպի աջ ներկայացված են նկարում, ունեն մի շարք նման հատկանիշներ: Դրանց ավելի մանրամասն կծանոթանանք առաջիկա հոդվածներում: Իսկ հիմա արագ կանդրադառնանք բջջային տեսությանը, և թե ինչպես են առաջին անգամ հայտնաբերել բջիջները:

Այժմ ակնհայտ է թվում, որ մենք, նաև մնացած կենդանի օրգանիզմները, կազմված ենք բջիջներից: Սակայն մինչև 1600-ականները դա ամենևին էլ ակնհայտ չէր մի պարզ պատճառով. ոչ ոք անձամբ չէր տեսել բջիջ: Որպեսզի տարբերակենք հյուսվածքի առանձին բջիջները կամ հեղուկի մեջ եղած բակտերիան, անհրաժեշտ է մանրադիտակ: Այն մի սարք է, որն օգտագործվում է այն առարկաները խոշորացնելու համար, որոնք շատ փոքր են և տեսանելի չեն: Եթե ցանկանում ես իմանալ, թե ինչպես են այսօր մանրադիտակներն օգտագործվում կենսաբանության մեջ, կարդացա մանրադիտակի մասին հոդվածը:

Առաջին մարդը, որը դիտարկեց բջիջները որպես մանրադիտակային կառուցվածքներ, բրիտանացի գիտնական Ռոբերտ Հուկն էր: Իրականում հենց նա տվեց բջիջներին իրենց անվանումը: Իր «Միկրոգրաֆիա» գրքում տուփանման կառուցվածքները, որոնք տեսավ մահացած խցանի հյուսվածքը մանրադիտակով հետազոտելիս, Հուկն անվանում է «բջիջ»${}^1$‍: Նա այդպես կոչեց, քանի որ այդ տուփերը Հուկին հիշեցնում էին մենաստանի այն պարզ խցերը՝ սենյակները, որտեղ քնում են վանականները (cell-վանդակ, խուց)${}^2$‍:

Սակայն այն բջիջները, որոնք հայտնաբերեց Ռոբերտ Հուկը, մահացած հյուսվածքի բջիջներ էին և, ըստ էության, իրական բջիջների մահից հետո մնացած բջջապատերն էին: Առաջին մարդը, որ հետազոտեց կենդանի շարժվող բջիջը, հոլանդացի առևտրական և ոսպնյակներ արտադրող Անտոն վան Լևենհուկն էր: 1670-ականներին Հուկի գրքով ոգեշնչված՝ նա սկսեց կառուցել սեփական ավելի հզոր մանրադիտակները${}^3$‍: Հենց այս մանրադիտակներով էլ Անտոն վան Լևենհուկը հետազոտեց միաբջիջ կենդանի օրգանիզմները, ինչպիսին են բակտերիաները, և սերմնաբջիջները, որոնք նա հավաքական անվանեց մանրէներ։

Բացի բջիջների հայտնագործումից՝ գիտնականներից բավականին ժամանակ պահանջվեց հասկանալու, որ բջիջները տարօրինակ տուփիկներ չեն, այլ բույսերի, կենդանիների և այլ օրգանիզմների կառուցվածքային հիմնական միավորներն են: 1830-ականներին բուսաբան Մատիաս Շլեյդենը և կենսաբան Թեոդոր Շվանը հեղափոխական գաղափար առաջադրեցին. կենդանիների և բույսերի բոլոր մասերը կառուցված են բջիջներից, և բջիջները կարող են առաջանալ այլ բջիջներից${}^4$‍:

Հետագայում գերմանացի գիտնական Ռուդոլֆ Վիրխովը այս տեսությանը ավելացրեց, որ բոլոր բջիջներն առաջանում են մեկը մյուսից, այլ ոչ թե՝ որոշ բջիջներ կարող են առաջանալ նպաստավոր պայմաններում${}^5$‍: Սակայն կարծես թե նա վերցրել է այդ գաղափարը լեհ գիտնական Ռոբերտ Ռեմակից${}^6$‍:

Նախկին մտածողների այս բոլոր գաղափարները ամփոփվել են ժամանակակից բջջային տեսության մեջ, որն ասում է․

Այս ամենը հիանալի է, բայց դու հավանաբար մտածում ես՝ եթե բոլոր բջիջներն առաջանում են բջիջներից, ապա որտեղի՞ց է առաջացել առաջին բջիջը: Այս հարցին մենք կանդրադառնանք հետագա հոդվածներում, երբ քննարկենք կյանքի ծագումը: