Արևմտյան մշակույթը. պատմական ակնարկ

Պատմությունը բնական բաժանումներ չունի: 15-րդ դարում Ֆլորենցիայում ապրող կինն իրեն չէր համարում Վերածննդի շրջանի կին: Պատմաբանները պատմությունը բաժանում են մեծ և փոքր միավորների՝ դրանց առանձնահատկությունները և փոփոխությունները իրենց և ուսանողների համար ավելի պարզ դարձնելու համար: Կարևոր է հիշել, որ յուրաքանչյուր պատմական ժամանակաշրջան ներկայացվում է որպես կառույց և պարզեցում: Ստորև բերված են որոշ կարևոր հիմունքներ՝ սկսելու համար:

Ստորև ներկայացված ժամանակային սանդղակը կարդալիս պետք է հաշվի առնել, որ Աֆրիկայում, Ասիայում, Ամերիկայում և Խաղաղօվկիանոսյան տարածաշրջանում հավասարապես տեղի էին ունենում նշանակալից զարգացումներ:

«Նախապատմական դարաշրջան» տերմինը վերաբերում է գրված պատմությունից առաջ ընկած ժամանակաշրջանին: Գիրը հայտնագործվել է արևմուտքում՝ Հին Միջագետքում, մ.թ. 3000 տարի առաջ: Այսինքն՝ այս շրջանը ներառում է գեղարվեստական մշակույթը (նկարչություն, քանդակագործություն և ճարտարապետություն)՝ ստեղծված մինչ այս ժամանակահատվածը: Հնագույն դեկորատիվ իրերը, որոնք կարող են արվեստի գործեր համարվել, ստեղծվել են Աֆրիկայում և կարող են թվագրվել մ.թ. 100,000 տարի առաջ: Ի տարբերություն դրանց՝ մեզ հայտնի հնագույն քարանձավային նկարները մոտ 40,800 տարեկան են, և հակառակ ընդունված կարծիքին, որ միայն մեր տեսակը՝ «Homo Sapiens»-ն է ունակ ստեղծագործելու, անտրոպոլոգները ենթադրում են, որ որոշ հնագույն պատկերներ կարող էին նկարած լինել նեանդերթալյան մարդիկ:

Նեոլիթյան հեղափոխությունը՝ մարդկության պատմության ամենալուրջ զարգացումներից մեկը, տեղի է ունեցել նախապատմական շրջանում: Սա այն ժամանակաշրջանն է, երբ մեր նախահայրերը սովորում էին հողը մշակել և ընտելացնել կենդանիներին, ինչը նրանց հնարավորություն էր տալիս հրաժարվել քոչվորական կյանքից և սկսել կառուցել քաղաքներ, ստեղծել քաղաքակրթություն:

Այս շրջանը ներառում է Հին Մերձավոր Արևելքի (այն է՝ Բաբելոն), Հին Եգիպտոսի, Հին Հունաստանի, էտրուսկների և հռոմեացիների քաղաքակրթությունները՝ այն ամենը, ինչ հաջորդում է գրերի գյուտին, մինչև Հռոմեական կայսրության անկումը: Չմոռանանք, որ Հռոմեական կայսրության քայքայումը դարեր է տևել, ուստի պայմանականորեն ընդունում են 400 թվականը:

Հենց այս ժամանակահատվածում էր, որ հին հույներն առաջին անգամ բնության հետազոտությունների հիմքում դիտեցին բանական մարդուն և ստեղծեցին մարդկանց ամենավաղ իրատեսական պատկերները: Այս ժամանակաշրջանը հաճախ ընկալվում է որպես արևմտյան փիլիսոփայության, մաթեմատիկայի, թատրոնի, գիտության և ժողովրդավարության ծնունդը: Հռոմեացիներն իրենց հերթին ստեղծեցին կայսրություն, որը տարածվում էր գրեթե ամբողջ Եվրոպայով և միջերկրական ծովին շրջապատող բոլոր տարածքներով: Հռոմեացիները փորձառու շինարարներ էին և կառավարիչներ, նրանք համարում էին, որ իրենք նախորդող մեծ քաղաքակրթությունների ժառանգորդն էին, մասնավորապես Հունաստանի և Եգիպտոսի (որոնք նվաճել էին):

Պետք է հիշել, որ թեև պատմությունը հաճախ հանդես է գալիս որպես առանձին-առանձին պատմությունների շարք, իրականում այդ պատմությունները համընկնում են՝ այն ավելի բարդ ու հետաքրքիր դարձնելով: Օրինակ՝ այն անձը, ում մենք Հիսուս ենք անվանում, ապրում էր Հռոմեական կայսրության ժամանակ: Հիսուսը և իր առաքյալները հրեա էին և ապրում էին այսօրվա Իսրայելում, որն էլ հենց այդ ժամանակ Հռոմեական կայսրության մաս էր կազմում:

Այս հազարամյակի առաջին կեսին Արևմտյան Եվրոպայում սարսափելի քաղաքական և տնտեսական հեղաշրջում տեղի ունեցավ, քանի որ ժողովրդի միգրացիայի արդյունքում հարձակումների ալիքները խարխլել էին Հռոմեական կայսրության հիմքերը: 330 թ. հռոմեական կայսր Կոնստանտինը Կոստանդնուպոլիսը (այժմ՝ Ստամբուլ, Թուրքիա) դարձրեց արևելքի մայրաքաղաք, և Հռոմեական կայսրության արևմտյան մասը շուտով քանդվեց: Արևելյան Միջերկրական հատվածում բարգավաճում էր Բյուզանդական կայսրությունը (մայրաքաղաք Կոստանդնուպոլիս):

Քրիստոնեությունը տարածվեց Հռոմեական կայսրության ամբողջ տարածքով, մինչև անգամ գաղթական զավթիչների շրջանում (բարբարոսներ, վեստգոթեր և այլն...): Քրիստոնեական եկեղեցին՝ Հռոմի պապի գլխավորությամբ, դարձավ Արևմտյան Եվրոպայի ամենահզոր կառույցը, իսկ ուղղափառ եկեղեցին իշխում էր արևելքում:

Այս ժամանակահատվածում ի հայտ եկավ իսլամը՝ 3 հիմնական միաստվածային կրոներից մեկը: 632 թ.՝ Մուհամեդ մարգարեի մահից ավելի քան մեկ դար հետո, իսլամը վերածվեց կայսրության, որը տարածվում էր Իսպանիայում, Հյուսիսային Աֆրիկայում, Միջին և Մերձավոր Արևելքում և Հնդկաստանում: Միջնադարյան իսլամը առաջատար էր գիտության և տեխնոլոգիայի ոլորտներում և հիմնեց աշխարհի մեծագույն ուսուցողական կենտրոնները (Կորդովա): Իսլամական մշակույթը մեծ դեր խաղաց հին հունական տեքստերի պահպանման և թարգմանության գործում այն ժամանակ, երբ հին աշխարհի գիտելիքը վերացել էր:

Պետրարկան (իտալացի բանաստեղծ, 1300-ական թթ.) վաղ միջնադարյան շրջանը կոչում էր «մութ դարեր», քանի որ, ըստ նրա, դա մարդկային նվաճումների անկման ժամանակաշրջանն էր, մանավանդ հին հույների և հռոմեացիների համեմատ: «Միջնադարը» ստացել է իր անունը, քանի որ Վերածննդի գիտնականներն այն համարում էին բարբարոսական տիրապետության մի երկար ժամանակահատված, որը բաժանում էր իրենց Հունաստանի և Հռոմի մեծ քաղաքակրթություններից, որոնք փառաբանում էին և միաժամանակ մրցակցում նրանց հետ:

Միջնադարյան հասարակությունը բաժանված էր հստակ ձևավորված շերտերի: Ամենավերևում գտնվում էր թագավորը: Նրա ներքևի շերտն էին զբաղեցնում ազնվականները: Վերջիններն իրենց հերթին իշխում էին գյուղացիների և ստրուկների (բնակչության ճնշող մեծամասնության) վրա: Ստրուկները աշխատավոր դասն էին ներկայացնում. նրանք պարտավոր էին աշխատել իրենց տերերին պատկանող հողատարածքներում: Ավատատիրություն կոչվող այս համակարգի հիմնական միավորը տեր - վասալ հարաբերությունն էր: Վասալները ծառայում էին տիրոջը (դաշտում կամ մարտում) հողի և պաշտպանության դիմաց:

Միջնադարը հազար տարվա ընթացքում արվեստի և գրականության բազմաթիվ գլուխգործոցներ է տվել, բայց դրանք տարբերվում էին Պետրարկայի արժեքներից: Միջնադարում ստեղծված արվեստի գործերը մեծ մասամբ կենտրոնացած էին եկեղեցու ուսմունքների վրա:

Կարևոր է հիշել, որ միջնադարում հազվադեպ էր պատահում, որ սովորական մարդիկ, բացի հոգևորականությունից (վանականներ, քահանաներ և այլն...), գրել և կարդալ իմանային: Չնայած աշխարհի վերջի սպասումներին՝ 1000-ականներին Արևմտյան Եվրոպան դարձավ հավասարաչափ զարգացող, և այս ժամանակաշրջանը երբեմն կոչում են ուշացած (կամ բարձր) միջնադար: Այս շրջանում լայնամասշտաբ շինարարություններ և մեծ քաղաքների վերականգնման աշխատանքներ ծավալվեցին: Քլունիի նման վանքերը դարձան կարևոր և հարուստ ուսուցողական կենտրոններ:

Միջնադարում արվեստի պատմությունը բաժանվեց ըստ ստորաբաժանումների՝ վաղ քրիստոնեական, բյուզանդական, կարոլինգյան, սաքսոնյան, ռոմանական և գոթական ոճեր: Միջնադարի 1000 տարի տևող արվեստը և քաղաքականությունն ուշադիր ուսումնասիրելու դեպքում ակնհայտ է դառնում հին հռոմեական կայսրության հիշողության և ժառանգության բարդ ու շարունակական հարաբերությունը, և սա հիմք է հանդիսանում Վերածննդի համար:

Որոշ առումներով Ռենեսանսը հին հունական և հռոմեական մշակույթի նկատմամբ եղած հետաքրքրության վերածնունդն էր: Այն նաև տնտեսական բարգավաճման շրջան էր Եվրոպայում, մասնավորապես Իտալիայում և Հյուսիսային Եվրոպայում: Արվեստի պատմության մեջ ուսումնասիրելու ենք և՛ Իտալական, և՛ Հյուսիսեվրոպական Վերածնունդը: Մենք խոսելու ենք հումանիզմ կոչվող աշխարհընկալման մի ձևի մասին, որը, օգտագործելով հին հունական և հռոմեական գրականությունն ու արվեստը՝ որպես օրինակ, վերաիմաստավորեց մարդկային գիտելիքներն ու այս աշխարհում ապրելու փորձառությունը (երկնային թագավորության վրա կենտրոնանալու փոխարեն):

Պատմության մեջ շատ քիչ են հանդիպում դեպքեր, երբ կարող ենք ասել, որ ամեն ինչ փոխվեց: Անկասկած, տպագրական մեքենայի հայտնագործումը և ընդունումը այդ դեպքերից մեկն էր: Գրքերի՝ ավելի մատչելի լինելու արդյունքում Եվրոպայում գրագիտության մակարդակը կտրուկ բարձրացավ: Ընթերցողները առավելություն ստացան: Բազմաթիվ առումներով կարող ենք հետազոտել մեր գիտատեխնիկական հեղափոխության ծագումը մինչև 15-րդ դարը և Գութենբերգի առաջին տպագրական մեքենան:

1517 թ. գերմանացի աստվածաբան և վանական Մարտին Լյութերը մարտահրավեր նետեց Պապի հեղինակությանը և բողոքական եկեղեցու բարեփոխումներ հրահրեց: Նրա գաղափարներներն արագ տարածվեցին, մասամբ նաև տպագրության շնորհիվ: Մարտահրավեր նետելով եկեղեցու իշխանությանը և ընդունելով անհատի խղճի ազատությունը (այժմ մարդիկ հնարավորություն ունեին Աստվածաշունչը կարդալ այն լեզվով, որով խոսում էին)՝ ռեֆորմացիան հիմք դրեց այն արժեքների համար, որ ժամանակակից մշակույթն ակնկալում էր անհատից:

Այս շրջանում սկիզբ առավ նաև գիտական հեղափոխությունը, դիտարկումները փոխարինեցին կրոնական ուսմունքին՝ որպես տիեզերքի և այնտեղ մեր տեղի ընկալման աղբյուր: Կոպեռնիկոսը փոխեց հին հույների պատկերացումները երկնքի մոդելի վերաբերյալ՝ առաջ քաշելով այն գաղափարը, որ Արևը Արեգակնային համակարգի կենտրոնում է, իսկ մոլորակները շարժվում են իրենց ուղեծրով Արեգակի շուրջը: Այնուամենայնիվ, դեռևս որոշ խնդիրներ կային տեսության և դիտարկումների համընկնման հարցում: 17-րդ դարի սկզբին Կեպլերը ենթադրեց (միանգամայն ճիշտ), որ մոլորակները շարժվում են էլիպտիկ (ոչ շրջանաձև) ուղեծրով, և որ ուղեծրերի արագությունները տարբերվում են՝ կախված Արեգակից մոլորակների հեռավորությունից:

Հավանաբար զարմանալի կթվա, որ ժամանակակից դարաշրջանը այսքան վաղ ժամանակահատվածով է թվագրված, սակայն, մեծ հաշվով, այն մեր հասարակությունը ձևավորած 17-րդ և 18-րդ դարերի գիտական, քաղաքական և տնտեսական հեղաշրջումն էր:

Արվեստաբաններն ուսումնասիրում են 17-րդ դարի Բարոկկո ոճը: Սա կաթոլիկների և բողոքականների միջև ձգձգվող՝ հաճախ դաժան պայքարի ժամանակաշրջանն էր, որը ավելի բարդացավ Եվրոպայի մեծ միապետությունների հզորացման պատճառով: Սա այն ժամանակն էր, երբ ժողովուրդները մեծանում էին քանակով, հարստությամբ և դառնում էին ինքնավար, երբ ազգային սահմաններն ամրանում էին, կազմավորվում էին այժմ մեզ հայտնի երկրները (օրինակ՝ Ֆրանսիան, Իսպանիան և Անգլիան): Սա նաև գաղութացման շրջանն էր, երբ եվրոպական ուժերը բաժանել և շահագործում էին աշխարհի բնական ռեսուրսները և մարդկանց (հիշենք հատկապես աֆրիկացի ստրուկների առևտուրը կամ Ամերիկայի տեղաբնիկ ժողովուրդների հպատակեցումն ու բռնի կերպափոխումը):

1700-ականները հաճախ կոչում են Լուսավորության դարաշրջան: Այն բնորոշվում է անհատի նկատմամբ հետաքրքրության աճով, ինչը երևում է Իտալական Վերածննդի, և ավելի ընդգծված՝ Ռեֆորմացիայի ընթացքում: Այնպիսի մտածողներ, ինչպիսիք են Ռուսոն, Վոլտերը, Դիդրոն, պնդում էին, որ պետք է օգտագործել մտածելու կարողությունը, ոչ թե ենթարկվել ստեղծված հաստատությունների ուսմունքներին, որոնցից էր եկեղեցին:

Այս դարաշրջանում են տեղի ունեցել ամերիկյան և ֆրանսիական հեղափոխությունները: Նոր ձևավորվող միջին դասակարգերը (իսկ ավելի ուշ՝ բանվոր դասակարգը) բազմադարյան արշավ սկսեցին քաղաքական իշխանություն ձեռք բերելու համար՝ մարտահրավեր նետելով արիստոկրատիայի և միապետության հսկողությանը: Հետագա ռեֆորմային շարժումների (այս շրջանում և 19-րդ դարում) և հեղափոխությունների արդյունքում աստիճանաբար ընդլայնվեց ձայնի իրավունքը (ընտրություններին մասնակցելու իրավունք): Նախկինում ընտրելու իրավունք ունեին միայն այն տղամարդիկ, ովքեր հողատեր էին, կամ ովքեր սահմանված չափով հարկեր էին վճարում: Եվ միայն 19-րդ դարի կեսին և 20-րդ դարում համընդհանուր ընտրական իրավունքը հաստատվեց Եվրոպայում և Հյուսիսային Ամերիկայում:

Այս շրջանում գերակշռող տնտեսական համակարգ դարձավ կապիտալիզմը (չնայած դրա արմատները գալիս էին Վերածննդի դարաշրջանից): Անհատները վտանգի էին ենթարկում իրենց կապիտալը, որպեսզի ապրանք արտադրեն արժութային շուկայում, որը կախված էր էժան վարձատրվող աշխատանքից: Բանվոր դասակարգը, ի վերջո, կազմավորել էր միություններ (այսօրվա՝ գիլդիաները), ինչի շնորհիվ մեծ ազդեցություն էր ձեռք բերել: Քաղաքական ուժն ավելի ամրապնդվեց, ինչին նպաստեցին բնակչության կենսամակարդակի ընդհանուր աճը և հանրային կրթության առաջին փորձերը:

Գործարաններում շոգեմեքենաները և անփորձ աշխատողները սկսեցին փոխարինել հմուտ արհեստավորներին: Այս շրջանում Լոնդոնի, Փարիզի և Նյու Յորքի բնակչությունն աննախադեպ աճել էր, քանի որ գյուղերից մարդիկ տեղափոխվել կամ արտագաղթել էին՝ ավելի լավ ապրելու նպատակով:

20-րդ դարն ամենադաժանն էր պատմության մեջ: Այն իր մեջ ներառեց երկու համաշխարհային պատերազմ, սառը պատերազմները, գաղութատիրության ոչնչացումը և ամբողջատիրության հայտնագործումը: Բռնապետները (Մուսսոլինի, Հիտլեր, Ստալին, Իդի Ամին, Պոլ Պոտ, Հյուսիսային Կորեայի հետագա առաջնորդները և այլք) ստեղծեցին ծայրահեղ քաղաքական համակարգեր, որոնք հանգեցրին զանգվածային սովի, տեղահանումների և ցեղասպանությունների: Միևնույն ժամանակ 20-րդ դարը նշանավորվեց նաև մարդու իրավունքների համար պայքարի և գլոբալ կապիտալիզմի աճի շնորհիվ:

Եթե նախկինում նկարիչներն աշխատում էին եկեղեցու կամ պետության հետ կապված հարուստ հովանավորների պատվերով, ապա այս շրջանում արվեստը դարձավ շուկայական տնտեսության մի մասը, և սկսվեց դիտվել որպես ինքնադրսևորման միջոց: Անհատի արժևորումը, որ սկիզբ էր առել Հին Հունաստանում, Հռոմում, այնուհետև Վերածննդի ժամանակաշրջանում, դարձավ արևմտյան մշակույթի գլխավոր արժեքը: Եթե նախկինում գեղարվեստական ոճերը (օրինակ՝ բարոկկոն) միավորում էին տարբեր վայրերում և ժամանակաշրջաններում գործող շատ արվեստագետների, ապա 19-րդ դարի վերջին և 20-րդ դարի ընթացքում իրար հաջորդող արվեստի ոճերը փոփոխվում են սրընթաց արագությամբ և վերածվում անհատական արտիստիկ հմտությունների խճանկարի:

Մենք սուզվում ենք մեր սեփական ժամանակի մեջ, ինչի արդյունքում դժվարանում է աշխարհի օբյեկտիվ ընկալումը: Ժամանակակից սահմանումներից մեկի համաձայն՝ արվեստագետն այն մարդն է, ով խորաթափանց է իր մշակութային ոլորտի հանդեպ: Համաշխարհային կապիտալիզմի, սոցիալական լրատվամիջոցների և ինտերնետի շնորհիվ մենք ավելի փոխկապակցված ենք և ավելի շատ կախում ունենք միմյանցից, քան պատմության ցանկացած այլ ժամանակաշրջանում: Ոմանք սա ուտոպիա են համարում: Ինտերնետի միջոցով մենք կարող ենք նպաստել և օգտվել այն ամենից, ինչը կոչում ենք «Տեղեկատվական հեղափոխություն»: Ուրիշների կարծիքով՝ տեխնոլոգիաների գերակշռումը սպառնում է մեր անհատականությանը և անձնական կյանքի գաղտնիությանը և մեզ վերածում է տվյալների հավաքածուի, որը «Facebook»-ի, «Google»-ի և «Apple»-ի նման կազմակերպությունները փողի են վերածում: Մի բան ակնհայտ է. վերը նշված ժամանակահատվածներում արվեստը տարբեր նշանակություններ է ունեցել, և հավանական է, որ ապագայում էլ այն տարբեր կերպ կբնորոշվի:

Մարդկության պատմությունն արձանագրվում է արվեստի գործերի միջոցով: Ժամանակն ի վերջո կկործանի մերօրյա գեղարվեստական գործերի մեծ մասը՝ արժանացնելով նախորդ քաղաքակրթությունների ճակատագրին: Եվ ապագա արվեստաբանները կփորձեն վերակառուցել այն աշխարհը, որտեղ մենք այժմ ապրում ենք, որպեսզի ավելի լավ հասկանան այն իմաստային նրբերանգները, որոնք այնքան պարզ են թվում մեզ:

Էսսեի հեղինակ՝ դր Բեթ Հարիս և դր Սթիվեն Ցուկեր